Sistem trgovanja emisijama (ETS) - Emissions Trading System

Uvođenje plaćanja emisionih dozvola za emisije ugljen dioksida u Bosni i Hercegovini

Potpisivanjem deklaracije o Zelenom programu za Zapadni Balkan, 10. novembra 2020. u Sofiji, zemlje regiona obavezale su se da će sprovoditi mjere u oblasti ublažavanja klimatskih promjena, energetske tranzicije, održive mobilnosti i cirkularne ekonomije kao i zaštiti biodiverziteta, održive poljoprivrede i proizvodnje hrane. Zemlje regiona obavezale su se na niz konkretnih akcija, uključujući uvođenje takse na emisije najznačajnijeg stakleničkog gasa (ugljen dioksida – CO₂) i tržišnih modela za poticanje obnovljivih izvora energije, kao i postupno ukidanje subvencija za ugalj. Zeleni program je predviđen Evropskim zelenim planom, koji je skup mjera da EU bude klimatski neutralna do 2050. godine. Slijedom Sofijske deklaracije predstavljene su Smjernice za provođenje Zelenog programa. Osnovne mjere su:

• Usklađivanje sa klimatskim zakonom EU nakon njegovog usvajanja čiji je cilj da EU bude klimatski neutralna do 2050. godine;
• Definisanje energetskih i klimatskih ciljeva do 2030. u skladu sa pravnim okvirom Energetske zajednice i pravnom tekovinom EU, kao i razvoj i primjena Nacionalnih energetskih i klimatskih planova sa jasnim mjerama za smanjenje emisija stakleničkih gasova;
• Usklađivanja sa sistemom za trgovanje emisijama EU (EU ETS), kao i uvođenje drugih modela za oporezivanje emisija, kako bi se promovisala dekarbonizacija u regionu;
• Analiziranje i revidiranje svih propisa koji podržavaju progresivnu dekarbonizaciju energetskog sektora i njihova potpuna primjena, prije svega kroz Energetsku zajednicu;
• Saradnja u pripremi procjene socio-ekonomskog uticaja dekarbonizacije na svaku zemlju i na nivou regiona u cilju pravedne tranzicije;
• Davanje prioriteta energijskoj efikasnosti i njeno poboljšanje u svim sektorima;
• Povećanje udjela obnovljivih izvora energije i obezbjeđivanje neophodnih uslova za investiranje, u skladu sa pravnim tekovinama EU i Energetske zajednice;
• Smanjenje i postepeno ukidanje subvencija za ugalj, strogo poštujuću pravila državne pomoći,
• Aktivno učestvovanje u inicijativi Regioni uglja u tranziciji za Zapadni Balkan.

Kao što je navedeno, jedan od osnovnih mehanizama za smanjenje emisije stakleničkih gasova je uvođenje sistema trgovanja emisijama po tzv. principu “cap and trade”. To znači da se odredi ukupni plafon za emisije stakleničkih gasova u državi i/ili zajednici država i unutar tog plafona se omogući trgovanje emisijama tzv. emisionih dozvolama. Takav sistem postoji u Evropskoj uniji od 2005. godine koji je zasnovan na Direktivi EU o sistemu trgovanja emisijama.

Iako sistem trgovinom emisijama (ETS) u EU postoji već od 2005. godine, on još uvijek nije uveden kao obaveza u BiH i druge zemlje Energetske Zajednice. Međutim, zbog toga su kompanije u EU koje imaju trošak emisionih dozvola u podređenom položaju na tržištu u odnosu na kompanije van EU, pa tako i BiH. Posebno se to odnosi na elektroenergetiku koja, za razliku od drugih sektora, nema ni dio besplatnih emisionih dozvola. Ilustracije radi, početkom 2022. godine cijene emisionih dozvola su oko 90 EUR. Jedna emisiona dozvola znači pravo na emitovanje jedne tone ugljen dioksida. Termoelektrane u BiH prilikom proizvodnje jednog MWh električne energije emituju oko jedne tone ugljen dioksida. Iz ovoga proizilazi da bi trošak za emisionu dozvolu za svaki MWh iznosio oko 90 EUR. To je nekoliko puta više od troška za ugalj koji se potroši za proizvodnju jednog MWh. 

Da bi se izjednačili tržišni uslovi za sve kompanije i izbjeglo tzv. curenje ugljika zbog premještanja energetski intenzivne industrije van EU, EU uvodi CBAM (Cross Border Adjustment Mechanism) tj. karbonsku naknadu za proizvode koje se uvoze u EU iz zemalja koje nemaju uveden sistem plaćanja naknada za emisije ugljen dioksida, kakva je i BiH. Karbonska naknada je sramjerna količini emitovanog ugljen dioksida prilikom proizvodnje tog proizvoda. Uvođenje takvog mehanizma za BiH bi imalo katastrofalne posljedice s obzirom na udio izvoza u zemlje EU i karbonsku intenzivnost BiH privrede. Kako bi se izbjegle takve posljedice, BiH je, u saradnji sa Sekretarijom Energetske zajednice, započela pripreme za uvođenje ETS. Uvođenje ETS isključuje potrebu za CBAM-om za proizvode iz BiH koji se izvoze u EU. Paralelno s tim, BiH treba da uvede CBAM za one države koje nemaju ETS kako bi izjednačila tržišne uslove.

Plan je da se ETS u BiH uvede do početka 2026. godine do kada bi se trebale provesti sve radnje na uspostavljanju funkcionalnog sistema. To podrazumijeva sistem prikupljanja i izračunavanja emisija na nivou postrojenja koje je obveznik ETS. Obveznici ETS-a su svi značajni emiteri ugljen dioksida kao što su termoelektrane, toplane snage iznad 20 MW, cementare, željezare, koksna industrija, fabrike celuloze i papira i sva postrojenja koja imaju kotlove na fosilna goriva ukupne snage 20 i više MW. Cijene emisionih dozvola u početku bi bile manje nego u EU ETS, a postepeno bi se usklađivale u skladu sa studijom koju je uradio Sekretarija Energetske zajednice.

Sama najava uvođenja ETS-a je signal za BiH kompanije da se počnu intenzivno pripremati za plaćanje naknada za emisione dozvole kao i za trgovanje tim dozvola kako bi ostvarile dodatni prihod ukoliko smanje svoje emisije ispod iznosa besplatnih kvota emisija. Pripreme se u prvom koraku odnose na uspostavu detaljne evidencije podataka potrebnih za izračun i verifikaciju emisija. Na osnovu toga mogu se procjeniti troškovi za emisione naknade nakon uvođenja ETS-a. Procjena tih naknada je ulaz za izradu plana smanjenja emisija mjerama kao što su zamjena fosilnih goriva sa obnovljivim i povećanje energije efikasnosti.